مقاله بررسی ارتباطات فضایی مساجد شیعی با تاکید بر عقاید شیعه

بررسی تأثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی (2)

بررسی ارتباطات فضایی مساجد شیعی با تأکید بر عقاید شیعه

انسان شیعی با پایبندی به اصول و عقاید مذهب تشیع، خود را ملزم به رعایت و توجه به آن می دانسته است و لذا معماری مسجد، به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانی اش، از روح و ماهیت تشیع سرشار است؛ به طوری که در هر دو بعد کالبدی (ایوان، حیاط مرکزی، حوض، ارتباطات فضایی و نحوه ی حرکت و...) وحسی ـ معنوی (نور، رنگ، تزیینات، رقوم مقدس و...) مساجد اثرگذار بوده است، که در این مقاله، جهت محدود کردن پژوهش و گرفتن نتیجه ای مطلوب تر، چگونگی ارتباطات فضایی و نحوه ی حرکت در مساجد بررسی می گردد.

مساجد بررسی شده با توجه به موقعیت های مختلف اقلیمی، سازه ای، زمانی و مکانی در ایران و سایر کشورهای اسلامی انتخاب گشته اند. از آنجایی که مذهب تشیع در ایران در دوره صفوی از جایگاه مهم تری برخوردار می گردد، مساجد این دوره از لحاظ موقعیت زمانی انتخاب و از لحاظ تنوع اقلیمی و مکانی در چهار اقلیم سرد، معتدل و مرطوب، گرم و خشک و گرم و مرطوب بررسی می گردند. در اقلیم گرم و مرطوب جنوب کشور، اهل تسنن درصد بیشتری از افراد را تشکیل می دهند و مساجد اهل سنت از اهمیت بیشتری برخوردارند. (قبادیان، 1373، ص 215)؛ از این رو مساجد انتخابی در این اقلیم، از دسته ی مساجد اهل سنت در دوره صفویه و پس از آن هستند و جهت بررسی دقیق تر و مقایسه با مساجد شیعی، ارتباطات فضایی این مساجد نیز بررسی گشته است، از طرفی با توجه به پیشینه کهن معماری ایران و غلبه ی مذهب تشیع در این کشور نسبت به سایر کشورها مساجد این کشور، همواره الگویی جهت ساخت مساجد در سایر کشورهای اسلامی و علی الخصوص کشورهای شیعه نشین می باشند(پیرنیا، 1383). در انتخاب مساجد در سایر کشورهای اسلامی نیز چنین تنوع اقلیمی، سازه ای، زمانی و مکانی در نظر گرفته شده و در 24 گروه مختلف از مساجد شیعه وسنی دسته بندی شدند( بهومیل پروچازکا، 1373)، سپس جهت اخذ نتیجه ای واضح تر، از هرگروه شناخته شده، گونه ای شاخص جهت نمونه موردی انتخاب گردید و ارتباطات فضایی آنها بررسی شد. ارتباطات فضایی و نحوه حرکت آدمی از لحظه ورود به مساجد شیعی، بیانگر جهان بینی خاص مذهب تشیع است و نشان دهنده ی همبستگی روح معماران شیعی، با مبانی اعتقادی این مذهب است.

تبلور اصل امامت در ارتباطات فضایی مساجد شیعی

همان طور که بیان شد طبق اصل امامت، چنانچه آدمی قصد تقرب به درگاه الهی را داشته باشد، دستی از جانب پروردگار توسط امام بر و دراز می شود و او را به سوی درگاه حق راهنمایی می کند. مفهوم امامت از هنگامی که آدمی به مسجد قدم می گذارد تا رسیدن به محل محراب و گنبدخانه، نمایان است. چنانچه به دیاگرام نحوه ورود و حرکت به مساجد شیعی توجه شود (نک به: دیاگرام 1-الف و 1-ب)، گونه ای از تسلسل فضایی دیده می شود؛ گویی نحوه ی حرکت در فضا، کاملاً هدف دار طراحی شده است.

در ابتدا انسان با یک حرکت چرخش نیمه، در ورودی مسجد به حیاط مرکزی که نوعی فضای مکث به شمار می رود- با اینکه حیاط مرکزی از وسعت مناسبی برخوردار است - وارد می شود، با این توضیح که آدمی در آنجا احساس سرگشتگی نمی کند، بلکه گویی مجدداً نیروی از جانب عالم لاهوت وی را به سمت حرکت به جلو تشویق می کند. در مساجد اهل سنت (نک به: دیاگرام 2-الف و 2-ب) مسیر هدایت کننده ی مداوم و پایداری وجود ندارد و پس از گذر از سر در ورودی مسیرهای متعددی در پیش روی قرار می گیرد. نقشه 

شبستانی مساجد اهل سنت باعث می شود ورود به این مساجد از قانون خاصی تبعیت نکند. در بعضی از آنها مانند مسجد جزیره ای، مسجد ابن عباس و مسجد جامع قشم، شبستان مسجد از سه طرف یا از هر چهار طرف باز است و امکان ورود به مسجد از هرجهتی امکان پذیر می باشد؛ ولی در برخی مساجد دیگر، مانند مسجد سلطان العلما در بندر لنگه با اینکه در اقلیم گرم و مرطوب قرار گرفته اند، سه طرف آنها بسته است و راه ورودی به آن مسجد تنها از یک سمت صورت می گیرد؛ بنابراین در مساجد اهل سنت راه واحد و مشخصی که بتوان آن را شاخص کرد، وجود ندارد؛ از این رو وجود هدایت فضایی که در مساجد شیعی پررنگ تر است را می توان به اعتقاد به امامت در مذهب شیعه نسبت داد؛ درحقیقت معماران مساجد شیعی، همواره سعی داشتند مفهوم امامت و ولایت را در ارتباط بین فضاهای مسجد نشان دهند، پس طراحی نحوه حرکت در این مساجد کاملاً حساب شده صورت می گیرد و به هیچ وجه اتفاقی و ناگهانی نیست.